Żelkówko, Żelki

Sołectwo Żelkówko liczy 111 mieszkańców wg stanu na dzień 31.12.2024r.

Usytuowana jest przy bocznym szlaku komunikacyjnym w kierunku północno - wschodnim w odległości 2 km od Żelek i 4 km od głównej szosy Słupsk – Miastko.
Do Żelkówka można dojechać również drogą powiatową z Kwakowa wiodącą przez Lubuń. Żelkówko to wieś składająca się z dwóch zasadniczych części: zespołu folwarcznego zajmującego południowowschodnią jej część, położonego po obydwu stronach wewnętrznej drogi oraz z właściwej zabudowy wiejskiej. We wsi kościół filialny Parafii Rzymsko-Katolickiej w Kwakowie p.w. Św. Piotra Apostoła, gospodarstwo rybackie oraz czynna okazjonalnie świetlica wiejska. Sołectwo zostało założone w 1946 roku. Obszar sołectwa obejmuje miejscowości: Żelkówko (61 mieszkańców wg stanu na dzień 31.12.2024r.), Żelki (50 mieszkańców wg stanu na dzień 31.12.2024r.).
Siedzibą organów sołectwa jest miejscowość Żelkówko.

Sołtys

• Pani Paulina Kaczmarska

Rada Sołecka

• Pani Barbara Malich
• Pan Paweł Rup
• Pan Sebastian Kleszcz

Rys historyczny
Żelkówko w języku niemieckim nazywano Klein Silkow, nazwa miejscowości pochodzi od imienia „Żelek”. Żelkówko, tak jak i Żelki należało do rodzin rycerskich von Zitzewitz, von Wobeser i von Boehn. Według autorek „Słownika historycznego miast i wsi województwa słupskiego Anny Świetlickiej i Elżbiety Wisłowskiej majątek miał dwóch właścicieli: Zitzewitzów i Wobeserów co spowodowało, że jedną miejscowość zaczęto nazywać Klein Silkow, a drugą Gross Silkow. Żelkówko w latach 1337 - 1810 należało do rodziny von Wobesserów. W 1717r. właścicielem Żelkówka był Jackob Caspar von Wobeser, a następnie jego spadkobiercy. W 1784r. w Żelkówku znajdował się folwark, młyn wodny, cegielnia, kuźnia, owczarnia i karczma. We wsi było pięciu rolników, półrolnik oraz trzech kosetów. W 1810r. Friedrich Wilhelm Erdmann von Wobeser kupując od kuzyna Heinricha Augusta Friedricha Ferdinanda von Boehn ostatnią część Żelek zakupił również i Żelkówko. W roku 1852 od rodziny Wobeserówza 52.000 talarów zakupił wieś Hermann Neumann. Ostatnimi właścicielami Żelkówka byli: od 1884r. Otto Neumann, od 1893r. Reinhard Neumann oraz od 1928r Bruno Neumann. Według ksiąg adresowych w 1892r. do Żelkówka należały grunty o ogólnej powierzchni 1083 ha, w tym 400 ha użytków rolnych, 55 ha łąk, 38 ha pastwisk oraz 586 ha lasów. Pogłowie zwierząt liczyło 24 koni, 116 sztuk bydła i 40 sztuk trzody chlewnej. W 1914r. ogólna powierzchnia gruntów wynosiła 1133 ha. w tym 460 ha zajmowały użytki rolne, 65 ha łąki, 2 ha pastwiska, 580 ha lasy. Hodowano 26 koni, 180 sztuk bydła, 100 świń. W 1939r. powierzchnia ogólna i gruntów ornych nie zmieniła się, było wówczas 65 ha łąk, 10 ha pastwisk, 632 ha lasów i 21 ha nieużytków. Pogłowie zwierząt hodowlanych liczyło 31 koni, 100 sztuk bydła, 100 świń. W maju 1945r. Żelkówko i okoliczne wsie zostały zdobyte przez wojska rosyjskie 7 marca 1945 roku. Later that year the Polish population begun taking possession of the area, and around 1950 the last Germans had left the region. W tym samym roku rozpoczęło się osiedlanie ludności polskiej. Około 1950 roku ostatni Niemcy opuścili wioskę. Żelkówko analogicznie jak Żelki upaństwowiono, a wojska sowieckie przejętymi dobrami zarządzały do 1947r. Państwowe Gospodarstwo rolne założono w Żelkówku w 1950r. Na początku lat siedemdziesiątych rozebrano pałac. Zespół folwarczny zajmuje około jednej trzeciej ogólnego obszaru wsi. Jest to zespół o kompozycji rozproszonej podzielony na osi północno zachodniej i południowo - wschodniej wewnętrzną drogą oraz od strony zachodniej ograniczony parkiem przechodzącym w las. Od strony wschodniej otoczony polami uprawnymi a od strony północnej zabudową wiejską. Zespół folwarczny założony został na planie nieregularnego wieloboku, aktualnie zachował się w stanie szczątkowym, z zatartym układem przestrzennym oraz nielicznymi zabudowaniami. Z dawnego zespołu pałacowo parkowego, niegdyś okazałego pozostał jedynie zdewastowany park z kilkoma pomnikami przyrody: dąb szypułkowy - obwód 675 cm, dąb szypułkowy - obwód 635 cm, dąb szypułkowy - obwód 425 cm, dąb szypułkowy - obwód 550 cm. Krawędź północnowschodnią zespołu folwarcznego tworzyła obora, krawędź północnozachodnią, poza rzeczką Żelkowa Woda z przesunięciem w kierunku północnozachodnim od obory, stanowiła dawna gorzelnia - dziś całkowicie rozebrana, a od południowowschodniej strony stodoła. Po wschodniej stronie drogi wewnętrznej na południowy wschód od podwórza gospodarczego usytuowana jest druga stodoła. Budynki folwarczne w części zostały zaadaptowane na potrzeby gospodarstwa rybackiego. Za wsią, przy drodze prowadzącej do Lubunia znajdują się pozostałości cmentarza ewangelickiego z czytelnymi jeszcze granicami założenia. Do dzisiaj zachowało się kilka kamiennych krzyży i płyt nagrobnych oraz kamienny pomnik.Układ kwater i nagrobków częściowo zatarty, pozostał natomiast dobrze zachowany zwarty drzewostan grabowy, tworzący przedtem żywopłot na obrzeżach starszej części. Powierzchnię zniszczonego cmentarza porasta bluszcz i barwinek. Koło wsi (za Słupią po lewej stronie przy żółtym szlaku) widnieją pozostałości po stacyjce kolejki wąskotorowej, rampie oraz budynku. Według relacji dawnych mieszkańców Żelkówka w latach dwudziestych ubiegłego wieku natrafiono w okolicach dziś nieistniejącego młyna wodnego na prehistoryczne cmentarzysko całopalne z urnami. Urny z wykopalisk były w posiadaniu szkoły, dworu. Przekazane zostały także do Muzeum Narodowego w Szczecinie. Natrafiono też tam na szczątki dawnej łodzi. 

Żelki zlokalizowane są przy drodze powiatowej, odchodzącej w północnowschodnim kierunku od głównej drogi krajowej Słupsk - Miastko, w odległości 2 km od tej drogi. Miejscowość leży w strefie ochronnej Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi”. We wsi działa koło łowieckie „Darz Bór” zajmujące budynek po dawnej szkole. 

Rys historyczny Wieś w języku niemieckim nazywano do 1945 r. Gross Silkow. Nazwa wsi jest nazwą rodową od imienia „Żelek”. W 1485r. nosiła ona nazwę Sellekow, w 15117 Sillichnow, w 1523r. Szellekow, w 1685 Silickow. Żelki stanowiły dobra rycerskie i należały do trzech rodzin: w jednej części do rodziny von Zitzewitz, w drugiej do rodziny von Boehn, w trzeciej do rodziny von Wőbeser. Pierwszym właścicielem wymienionym w dokumentach był Siegfried von Boehn. Linię rodziny, której potomkowie pozostali właścicielami Żelek do 1839r. zaczyna w 1337r. Martin von Wobeser. W 1523r. jako właściciel wymieniany jest Jurgen von Wobeser. Część należąca do von Zitzewitzów w roku 1867 kupił Georg von Wobeser. W 1917r. właścicielem zostaje Jacob Caspar von Wobeser, a następnie osoby z rodziny po nim dziedziczące. W 1784r Żelki miały jeden folwark, siedmiu rolników, dwóch kosetów oraz jednego szewca. W tym też roku następuje podział wsi na część należącą do powiatu Słupskiego i w drugiej części do powiatu miasteckiej. W 1810r. Friedriech Wilhelm Erdmann von Wobeser kupił za 32.000 talarów od Heinricha Augusta Friedriecha von Boehn ostatnią część Żelek należącą do rodziny von Boehn. W 1893r. całość dóbr kupuje Frederike Charlotte Sophie Wilke, z domu Kleist, dziedziczka Osiek. Kolejnymi właścicielami Żelek byli: od 1893r. Hugo Neumann, od 1910r. Hans Krűger, a od 1938r. Werner Krűger. Według ksiąg adresowych w 1892r. powierzchnia wsi z przyległościami wynosiła 534 ha, w tym było 341 ha użytków rolnych, 38 ha łąk, 79 ha pastwisk i 76 ha lasów. Pogłowie zwierząt hodowlanych wynosiło: 20 sztuk koni, 120 sztuk bydła, 20 owiec oraz 23 świń. W 1914r. całość majątku H. Krűgera, w którego skład wchodziły również Żelkowice, Dolimierz i Przewłoka, wzrosła o 928ha, znajdowało się w nim 600 ha ziemi uprawnej, 47 ha łąk, 79 ha pastwisk, 198 ha lasów. Hodowano natomiast 46 koni (w tym 8 źrebaków), 281 sztuk bydła i 200 świń. W 1939r. powierzchnia areału (łącznie z folwarkiem) wynosiła 906 ha, w tym 481 ha zajmowały pola uprawne, 35 ha łąki, 22 ha pastwiska, 327 ha lasy a 33 ha nieużytki. Hodowano 35 koni, z 210 sztuk bydła, 100 owiec oraz 146 sztuk trzody chlewnej. Wojska Armii Czerwonej wkroczyły do Żelek 7 marca 1945r. W maju 1945r. na mocy uchwały PKWN z 22 lipca 1944r. folwark upaństwowiono, ale przez okres trzech lat rozporządzały nim i użytkowały wojska sowieckie. W 1952r. utworzono w byłym folwarku Państwowe Gospodarstwo Rolne, które w latach 70-tych przyłączono do Zakładu Rolnego w Kwakowie. W początku lat 90-tych minionego stulecia gospodarstwo zlikwidowano. 

Zabytki Zespół folwarczny rozebrany kilka lat temu położony był w południowej części Żelek i zajmował około połowę ich obszaru. Podzielony na osi wschodnio-zachodniej drogą prowadzącą do Żelek zespół folwarczny posiadał kompozycję rozproszoną. Od strony północnej ograniczały go zabudowania wiejskie, od pozostałych stron droga wiejska i pola uprawne. Założenie folwarczne oparte było na planie wieloboku składało się z dwóch części - istniejącego do dziś zespołu dworsko parkowego położonego w południowozachodniej stronie do Żelkówka i wspomnianego zespołu gospodarczego usytuowanego po północnozachodniej stronie drogi. Dwór późno klasycystyczny, murowany, zbudowany około połowy XIX wieku, parterowy z czterosłupowym gankiem i wystawką - w ruinie. Przed dworem 3 stare cisy. Koło dworu park pałacowy z drugiej połowy XIX wieku z wieloma pokaźnymi bukami.